Οι εικόνες της κρίσης τα τελευταία 5 χρόνια έχουν κατακλύσει την καθημερινότητα γύρω μας, αλλά και τις οθόνες των τηλεοράσεων και των υπολογιστών μας όπως και τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων. Τον τρόπο με τον οποίο τα ΜΜΕ κάλυψαν την κρίση αλλά και τις επιπτώσεις που αυτό είχε στην ψυχολογία μας εξετάζει μεγάλη έρευνα του Εργαστηρίου Ψυχολογικών Εφαρμογών & Επικοινωνιακού Σχεδιασμού του Εθνικού & Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Πρωταγωνιστής το ανθρώπινο δράμα, αλλά άφαντες οι λύσεις…
Στόχος της έρευνας ήταν η μελέτη του τρόπου με τον οποίο τα ΜΜΕ προβάλλουν την ανθρωπιστική πλευρά της οικονομικής κρίσης και συμβάλλουν στη συναισθηματική ατμόσφαιρα εντός της οποίας αναπτύσσεται ή συρρικνώνεται η κοινωνικοπολιτική δράση.
Η ανάλυση αναδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο τα μέσα ενημέρωσης υποβάλλουν συγκεκριμένες μορφές ερμηνείας (π.χ. τη «συσπείρωση» ομάδων «ενεργών πολιτών», μη κρατικών θεσμών όπως η εκκλησία, και εταιριών όπως συγκεκριμένα τηλεοπτικά κανάλια τα οποία αναλαμβάνουν ανθρωπιστικό έργο), φυσικοποιώντας έτσι την απουσία κρατικών θεσμών ή υπογραμμίζοντας δραματοποιημένα μεμονωμένες περιπτώσεις. Η έρευνα βασίστηκε στον τρόπο που καλύφθηκαν ανθρωπιστικά συμβάντα (π.χ. φτώχεια, ασθένειες, αυτοκτονίες) από τις ειδήσεις σε έντυπες και ηλεκτρονικές εκδόσεις των εφημερίδων, από την έναρξη της κρίσης έως σήμερα.
Η έρευνα
Τα μέσα που επιλέχθηκαν βάσει πολιτικής θέσης και αναγνωσιμότητας /επισκεψιμότητας, ήταν οι εφημερίδες Καθημερινή, Ελευθεροτυπία και Έθνος και οι ιστοσελίδες zougla.gr, newsit.gr και news247.gr. Από την αναζήτηση προέκυψαν συνολικά 947 δημοσιεύματα της χρονικής περιόδου 2009-2014, με θεματικές ενότητες σχετικές με τους δείκτες της ανθρωπιστικής κρίσης (υλική στέρηση, φτώχεια, ανεργία, έλλειψη στέγης, ανισότητα στην εκπαίδευση και την κοινωνική προστασία, απουσία προσβασιμότητας σε υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας, πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας φροντίδας).
Τα δημοσιεύματα αναλύθηκαν ως προς το κείμενο και το φωτογραφικό και πολυμεσικό υλικό που τα συνόδευε. Βασικές παράμετροι ανάλυσης ήταν ο περιγραφικός και μορφολογικός χαρακτήρας (μέσο –έντυπο ή/και ηλεκτρονικό-, μέγεθος), το περιεχόμενο (εστίαση, θεματικές και συμβάντα), ο δημοσιογραφικός λόγος, η πλαισίωση, τα κυρίαρχα συναισθήματα που αναδεικνύονταν (τόσο από την αφήγηση του συντάκτη όσο και από τις δηλώσεις πολιτικών, επιστημόνων και πολιτών που περιλαμβάνονταν στο δημοσίευμα).
Ποιά θέματα προβλήθηκαν περισσότερο
Τα αποτελέσματα έδειξαν υψηλή προβολή των αυτοκτονιών, κυρίως υπό το πρίσμα του «ανθρώπινου ενδιαφέροντος» που αναδεικνύει την κρίση κυρίως ως ατομικό τραυματικό συμβάν. Η ανθρωποκεντρική εστίαση, με πρωταγωνιστή το ανθρώπινο δράμα και αφηγηματικό λόγο προσωποποιημένο, δραματοποιημένο και συγκινησιακό κυριαρχεί στο 71,8% των δημοσιευμάτων.
Η θεματική πλαισίωση (βάσει της οποίας το θέμα καλύπτεται εντός του ευρύτερου ιστορικού και κοινωνικού πλαισίου) κυριαρχεί σε όλα τα μέσα με συνολικό ποσοστό 79,2% έναντι της περιπτωσιολογικής (βάσει της οποίας το θέμα καλύπτεται με όρους ενός ατόμου, ενός συμβάντος ή μιας περίπτωσης), αλλά η σύνδεση του συμβάντος με την ευθύνη του ευρύτερου κοινωνικού περιβάλλοντος και των θεσμών είναι υποτυπώδης.
Κυρίως περιγραφικά, στη θεματική πλαισίωση επικρατούν με σειρά συχνότητας η ανεργία και οι απολύσεις, η επιδείνωση των εργασιακών και των συνθηκών διαβίωσης, οι αυτοκτονίες, οι παθήσεις που συνδέονται με την κρίση και η υποβάθμιση του συστήματος υγείας. Στην περιπτωσιολογική πλαισίωση τα κυρίαρχα συμβάντα είναι οι αυτοκτονίες και η επιδείνωση των εργασιακών συνθηκών και των συνθηκών διαβίωσης.
Ποιά συναισθήματα καλλιεργούν τα ΜΜΕ
Τα κύρια συναισθήματα που καλλιεργούν τα δημοσιεύματα είναι η θλίψη και ο φόβος. Ο αφηγηματικός λόγος προβάλλει κυρίως το ανθρώπινο ενδιαφέρον, παρουσιάζοντας το θέμα από μια συναισθηματική οπτική γωνία ή μέσω μιας ανθρώπινης ιστορίας που έχει στόχο να συγκινήσει το κοινό. Αμέσως μετά σε συχνότητα προβάλλονται οι οικονομικές συνέπειες, ενώ υπάρχει χαμηλή έως μηδενική προβολή δράσεων κατά της κρίσης.
Το ανθρώπινο ενδιαφέρον, οι οικονομικές συνέπειες και η ανάθεση ευθύνης (αφηγηματικός λόγος που συμβάλει καθοριστικά στη διαμόρφωση συστημάτων σκέψης και αξιών, παρουσιάζοντας το θέμα έτσι ώστε να αποδίδονται ευθύνες για την αιτία ή τη λύση του προβλήματος σε ένα άτομο, μια ομάδα ή ένα κυβερνητικό σχήμα) επικρατούν σε όλη την υπό διερεύνηση περίοδο. Αναλύοντας τον αφηγηματικό λόγο ανά μέσο προκύπτει ότι το ανθρώπινο ενδιαφέρον με όρους ατομικού τραυματικού συμβάντος, εντοπίζεται περισσότερο στην Καθημερινή (64,8%) και στις ιστοσελίδες zougla.gr (45,5%) και news247.gr (62,2%) ενώ οι οικονομικές συνέπειες εντοπίζονται περισσότερο στο Έθνος (62,4%), στο newsit.gr (44,9%) και στην Ελευθεροτυπία (34,1%).
Ο μεγαλύτερος αριθμός των ανθρωπιστικής θεματικής δημοσιευμάτων εντοπίζεται το 2013 με μια μικρή μείωση το 2014. Οι αυτοκτονίες έχουν σε όλα τα έτη την υψηλότερη συχνότητα, με συχνότερη εμφάνιση το 2012 και το 2013, ενώ αμέσως μετά προβάλλονται η ανεργία και οι απολύσεις και ακολουθεί η επιδείνωση των εργασιακών συνθηκών και των συνθηκών διαβίωσης. Ενώ στην αρχή της κρίσης (2009) κυριάρχησε η θεματική της ανεργίας/απασχόλησης, σε όλα τα υπόλοιπα έτη επικρατεί το βιοτικό επίπεδο, με υψηλότερη συχνότητα το 2013.
Οι λέξεις που εντείνουν το δράμα
Από την ανάλυση των λεκτικών σχημάτων τα οποία χρησιμοποιούνται στον τίτλο ή στο κείμενο, δραματοποιώντας το δημοσίευμα, προκύπτει ότι η Ελευθεροτυπία τείνει προς την μεγαλύτερη δραματοποίηση και ακολουθούν με μικρή διαφορά οι ιστοσελίδες news247.gr και zougla.gr. Παραδείγματα τέτοιων σχημάτων είναι: Θερίζουν τα εγκεφαλικά στην Ελλάδα λόγω… κρίσης. Η οικονομική κρίση δολοφονεί τους Έλληνες. Ανεργία και λουκέτα πνίγουν την πόλη. Τη νίκησε η φτώχεια – Ανασφάλιστη μητέρα έσβησε στη Μυτιλήνη . Έσβησε μόνος στα 41 του μέσα στο σκοτάδι της κρίσης. Το ΔΝΤ σκοτώνει τα ελληνόπουλα.
Στην κριτική είμαστε καλοί
Ενώ το 34,6% των δημοσιευμάτων ασκεί κριτική σε πολιτικές και οικονομικές ελίτ, όπως το κράτος, η κυβέρνηση, η Ε.Ε, το Δ.Ν.Τ. κ.ά., μόλις το 4,3% αναφέρει τρόπους εξόδου από την οικονομική κρίση. Η εφημερίδα Ελευθεροτυπία συγκεντρώνει το μεγαλύτερο ποσοστό δημοσιευμάτων που ασκούν κριτική σε πολιτικές και οικονομικές ελίτ και η ίδια εφημερίδα περιλαμβάνει συγκριτικά τα περισσότερα δημοσιεύματα με αναφορές σε τρόπους εξόδου από την κρίση.
Αρκετά δημοσιεύματα, κυρίως αυτά που αναφέρονται στο βιοτικό επίπεδο, συνοδεύονται από ανθρωποκεντρικές φωτογραφίες ή φωτογραφίες συμβολικού/αφηρημένου τύπου που δραματοποιούν το θέμα. Αντίθετα, τα θέματα υγείας συνοδεύονται από θεσμοκεντρικού τύπου φωτογραφίες.
Θλίψη, φόβος, δράμα αλλά λύσεις πουθενά
Συμπερασματικά, η έρευνα έδειξε ότι στα δημοσιεύματα που επικεντρώνονται στην ανθρωπιστική πλευρά της κρίσης κυριαρχούν τα συναισθήματα της θλίψης και του φόβου.
Η κάλυψη των θεμάτων εντός του ευρύτερου κοινωνικού και ιστορικού πλαισίου είναι συχνότερη από την κάλυψη τους με όρους ενός ατόμου ή μιας περίπτωσης, αλλά η σύνδεση τους με την ευθύνη των θεσμών είναι υποτυπώδης.
Στα δημοσιεύματα πρωταγωνιστής είναι το ατομικό ανθρώπινο δράμα και όχι οι συνολικές ανθρωπιστικές επιπτώσεις της κρίσης και η συχνότερη αναφορά γίνεται στις αυτοκτονίες.
Μολονότι τα δημοσιεύματα επιλέχθηκαν με βασικά κριτήρια τους δείκτες ανθρωπιστικής κρίσης, οι οικονομικές συνέπειες της κρίσης εξακολουθούν να επικρατούν και όπου γίνεται αναφορά στην ανθρωπιστική διάσταση, η πλαισίωση είναι προσωποποιημένη, δραματοποιημένη και συγκινησιακή.
Η χαμηλή έως ανύπαρκτη προβολή δράσεων κατά της ανθρωπιστικής κρίσης χαρακτηρίζει τα περισσότερα δημοσιεύματα, προβάλλοντας με αυτό τον τρόπο την αίσθηση αδιεξόδου και παγιώνοντας τη χαμηλή αίσθηση πολιτικής επάρκειας και τη φτωχή συμμετοχή σε κοινωνικές δράσεις που χαρακτηρίζει τους Έλληνες πολίτες.
Στοιχεία έρευνας
Το Εργαστήριο Ψυχολογικών Εφαρμογών & Επικοινωνιακού Σχεδιασμού, του Εθνικού & Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών ανακοίνωσε πρόσφατα τα πορίσματα ερευνητικού προγράμματος σχετικού με τις ψυχολογικές επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης. Το ερευνητικό πρόγραμμα είχε τρία σκέλη, έγινε με χορηγία του τ. πρύτανη, καθηγητή κ. Μιχάλη Σταθόπουλου και συντονίστηκε από τη Μπετίνα Ντάβου, καθηγήτρια Ψυχολογίας και τον Νίκο Δεμερτζή, καθηγητή Πολιτικής Επικοινωνίας. Η ερευνητική ομάδα αποτελείτο από τον Αντώνη Αρμενάκη, επικ. καθηγητή Στατιστικής και τους ερευνητές Ανθή Σιδηροπούλου (Δρ. Επικοινωνίας), Σταμάτη Πουλακιδάκο (Δρ. Επικοινωνίας), Λίλα Μάστορα (υπ. Δρ. Επικοινωνίας) και Ιωάννα Τσούτση (κλινική ψυχολόγο, Μ.Sc.).
Οι τρεις έρευνες είχαν σκοπό να αναδείξουν τη συναισθηματική ατμόσφαιρα που περιβάλλει την ελληνική κοινωνία από την έναρξη της οικονομικής κρίσης , τους παράγοντες που διαμορφώνουν αυτή την ατμόσφαιρα, τις επιπτώσεις της στη σκέψη, τη στάση και την κοινωνική και πολιτική συμπεριφορά και τον ανθρώπινο πόνο που προκάλεσε η κρίση. Να αναδείξει, δηλαδή, την ανθρωπιστική πτυχή της οικονομικής κρίσης, η οποία έως πολύ πρόσφατα συζητιόταν μόνον με όρους οικονομικών δεικτών.
Να σημειώσουμε εξαρχής ότι η οικονομική κρίση δεν ξέσπασε εν κενώ. Σε σύγκριση με άλλες χώρες της Ευρώπης, οι Έλληνες ήδη καταγράφονταν ως απαισιόδοξοι, δύσπιστοι προς τους πολιτικούς και τους θεσμούς, και με χαμηλή αίσθηση πολιτικής επάρκειας.
Το ερευνητικό πρόγραμμα βασίστηκε θεωρητικά στη διεθνώς τεκμηριωμένη ερευνητικά θέση ότι η μέγιστη κινητοποιός δύναμη του ανθρώπου είναι η συγκίνηση. Η κρίση γέννησε συναισθήματα τα οποία επέδρασαν στους πολίτες με ποικίλους, συνειδητούς ή μη, τρόπους. Η συναισθηματική ατμόσφαιρα που καλλιεργήθηκε –κυρίως από το λόγο των ΜΜΕ και των πολιτικών- περιβάλλει την καθημερινή ζωή, ποτίζει τις σκέψεις και τις πράξεις των ανθρώπων και τους επηρεάζει χωρίς πάντοτε να έχουν επίγνωση. Έτσι, τα κύρια ερωτήματα που ερευνήθηκαν ήταν (α) ο τρόπος με τον οποίο οι εικόνες της κρίσης στην καθημερινή ζωή επηρεάζουν την αισιοδοξία, την αίσθηση πολιτικής επάρκειας και την πρόθεση δράσης των πολιτών, (β) η συναισθηματική ατμόσφαιρα που καλλιεργούν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και ο τρόπος με τον οποίο προβάλλουν την ανθρωπιστική διάσταση της οικονομικής κρίσης και (γ) το πώς οι ίδιοι οι πολίτες βίωσαν την οικονομική κρίση στην καθημερινή τους ζωή.
